زمان تقریبی مطالعه: 16 دقیقه
 

محمود بن محمد حسنی‌واعظ




حسنی واعظ، ابوالمکارم محمود بن محمد قوام‌الدین، مفسر و متکلم شیعی در نیمه دوم قرن هفتم بود.


۱ - پیشینه


از زندگی وی آگاهی چندانی در دست نیست، اما به مناسبت معرفی نسخه‌های خطی آثارش، درباره او مطالبی نوشته شده است
[۱] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۱۷۷.    
[۲] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۳، ص۱۴۰، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳] محمدتقی دانش‌پژوه، فهرستواره فقه هزار و چهارصد ساله اسلامی در زبان فارسی، ص۱۰۶ـ۱۰۷، تهران ۱۳۶۷ش.
[۴] احمد حسینی اشکوری، تراجم الرجال، ج۲، ص۸۱۱، قم ۱۴۱۴.    
وی اهل بیهق و ساکنِ فارس بوده است.
[۵] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۸، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۶] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۳، ص۳۹۳، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
در تفسیر البَلابُل و القَلاقُل
[۷] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۲۱، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
از ابوالمکارم با عناوین «سید» و «ملک‌المفسرین» یاد شده است. از تاریخ وفات وی اطلاعی در دست نیست، فقط می‌دانیم که تا ۶۵۹ـ۶۶۰، که مجموعه‌ای از رسائل کلامی را استنساخ کرده، زنده بوده است
[۸] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۳۱، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
[۹] محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست‌واره فقه هزار و چهارصد ساله اسلامی در زبان فارسی، ص۱۰۷، تهران ۱۳۶۷ش.


۲ - آثار حسنی‌واعظ


از ابوالمکارم دو کتاب تفسیر به زبان فارسی باقی‌مانده است: البَلابل و القَلاقل، و دقائق التأویل و حقائق التنزیل.

۲.۱ - محتوای تفسیر البلابل و القلاقل


وی البلابل و القلاقل را به خواهش دوستی آغاز کرده است و در آن فقط به تفسیر آیاتی که با «قُل» آغاز می‌شوند یا لفظ «قُل» در آن‌ها به کار رفته، به ترتیب از ابتدا تا انتهای قرآن ، پرداخته است. در موردی نیز به تفسیر آیه‌ای دیگر پرداخته
[۱۰] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۳، ص۶۶، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
یا براساس قرائتی، کلماتی را قل خوانده و تفسیر کرده است.
[۱۱] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۳۸۹، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
ابوالمکارم از قریحه شاعری نیز بهره داشته و در تفسیر البلابل و القلاقل
[۱۲] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۳۴۵، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۱۳] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۲۲ـ۲۳، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
برخی اشعار خود را نقل کرده است.

۲.۱.۱ - منابع استفاده شده توسط واعظ


ابوالمکارم در تفسیر آیات به اقوال صحابه و تابعین نیز توجه داشته
[۱۴] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۳، ص۷۳، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۱۵] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۳، ص۲۰۱، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
و گاه از مصادر خود نیز یاد کرده است که عبارت‌اند از: حلیة الاولیاء ابونعیم اصفهانی (متوفی ۴۳۰)،
[۱۶] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۲۹۱، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۱۷] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۳۰۴ـ۳۰۵، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۱۸] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۸۱، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۱۹] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۱۹۶، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۲۰] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۲۸۸، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
مصابیح الُسنة بَغَوی،
[۲۱] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۳۰۹، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۲۲] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۱۰۵، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۲۳] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۴۷۸، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
الانوار فی اسرار الائمة الاطهار،
[۲۴] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۳، ص۱۰۸، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
و الاربعین خوارزمی.
[۲۵] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۳۳۱، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
وی از آثار دیگری نیز بهره برده، اما فقط به نام مؤلفان اشاره کرده، از آن جمله نقل عبارت‌هایی از احمد بن ابراهیم ثعلبی (متوفی ۴۲۷)
[۲۶] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۱۹۴، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
و محمد بن هیصم.
[۲۷] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۳۱۹، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.


۳ - بحث کلامی در تفسیر البلابل


با این‌که این تفسیر روایی است، بحث‌های کلامی نیز در آن دیده می‌شود
[۲۸] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۱۲۸، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۲۹] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۲۹۰ـ۲۹۱، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۳۰] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۳۷۵، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
و به شأن نزول آیات،
[۳۱] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۲۵۱، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۳۲] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۲۵۷، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۳۳] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۲۷۳، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
نکات نحوی و صرفی
[۳۴] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۲۴۶، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۳۵] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۲۴۹، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۳۶] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۳۳۳، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
و فتواها و احکام فقهی اهل سنّت
[۳۷] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۲۷۶، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
نیز پرداخته شده است.

۴ - نسخه موجود از تفسیر مذکور


از این تفسیر فقط یک نسخه خطی موجود است که آن را فرزند مؤلف، ابوالمفاخر قوام‌الدین، در ۹ شوال ۷۲۰ در فاروق اصطخر کتابت کرده است .
[۳۸] محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست‌واره فقه هزار و چهارصد ساله اسلامی در زبان فارسی، ص۱۰۷، تهران ۱۳۶۷ش.


۵ - نسبت البلابل و القلاقل به ابوالمکارم ابن‌زهره


البلابل و القلاقل به ابوالمکارم ابن‌زهره حلبی (متوفی ۵۸۵) نیز نسبت داده شده
[۳۹] محمدحسن‌ بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ محمود قوچانی، بیروت ۱۹۸۱.
[۴۰] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصنفات شیعه: ترجمه و تلخیص‌الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۱، ص۴۵۱، به ‌اهتمام محمد آصف ‌فکرت، مشهد ۱۳۷۳ش.
که نادرست است.
اگر چه این تفسیر با عنوان البلابل و القلاقل به چاپ رسیده، اما مؤلف همه جا با نام بلابل القلاقل از آن یاده کرده است.
[۴۱] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۸۷، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
[۴۲] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۱، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.


۶ - تفسیر دقائق التأویل و حقائق التنزیل


دیگر تفسیر فارسی ابوالمکارم، دقائق التأویل و حقائق التنزیل است که بعد از البلابل و القلاقل نگاشته شده است.

۶.۱ - سبب تألیف


وی در مقدمه کوتاه خود بر این تفسیر ، نوشته که کتاب را به خواهش علی بن ابیطالب (بن) صادق تألیف کرده و همو از ابوالمکارم حسنی خواسته است که تفسیر البلابل و القلاقل را نیز بنویسد. وی از حسنی خواسته بود در تفسیری به بیان معانی آیاتی بپردازد که با عباراتی نظیر «یا ایها الذین آمنوا» و «انّ الذین آمنوا» آغاز شده‌اند و نیز آیاتی که خطاب به پیامبر اکرم‌اند.
[۴۳] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۱، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.


۶.۱.۱ - نسخه موجود و محتوای آن


نسخه ناقصی از تفسیر دقائق‌التأویل و حقائق‌التنزیل، تا پایان آیه ۶۰ سوره بنی اسرائیل، باقی مانده که مؤلف در آخر آن،
[۴۴] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۳۷۹ـ۳۹۱، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
روایت معراج پیامبر را آورده است. حسنی همچنین سوره یوسف را‌ به‌طور کامل تفسیر کرده است،و در این تفسیر نیز به شأن نزول آیات توجه فراوانی کرده
[۴۵] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۱۶۲، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
[۴۶] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۲۱۴ـ۲۱۵، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
و از بحث‌های کلامی هم غافل نبوده است.
[۴۷] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۶ـ۷، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
[۴۸] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۷۱ـ۸۱، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
[۴۹] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۹۷ـ۹۸، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.


۷ - منابع مورد استفاده در دقائق‌التاویل


وی در دقائق التأویل از آثاری چون الحجة فی القراآت ابوعلی حسن‌ بن علی فارسی (متوفی ۳۷۷)،
[۵۰] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۷۷، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
[۵۱] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۲۳۷، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
حلیةالاولیاء ابونعیم اصفهانی (متوفی ۴۳۰)،
[۵۲] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۱۲۲ـ۱۲۴، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
[۵۳] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۲۰۱، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
و الکشاف زمخشری (متوفی ۵۳۸)
[۵۴] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۶۳، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
بهره برده و از مفسران نامداری چون ابومسلم محمد بن بحر اصفهانی (متوفی ۳۲۴)،
[۵۵] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۱۴۹، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
واحدی (متوفی ۴۶۸)،
[۵۶] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۵۵، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
طبری (متوفی ۳۱۰)
[۵۷] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۱۱۵، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
و ثعلبی
[۵۸] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۲۳۱، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
نیز اقوالی نقل کرده است. مصحح کتاب در مقدمه خود
[۵۹] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۴۲، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
[۶۰] محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۵۷، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
به تفصیل، ویژگی‌های زبانی و ادبی این تفسیر را بررسی کرده است.

۸ - اثر دیگر واعظ


ابوالمکارم رساله‌ای کلامی با عنوان هدایةالعوام در مباحث اعتقادی نیز داشته که موجود نیست، فقط می‌دانیم که آن را قبل از دقائق التأویل نوشته بوده است.
[۶۱] محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۸، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.

مجموعه‌ای از رسائل کلامی، که برخی از آن‌ها را در سال‌های ۶۵۹ـ۶۶۵ کتابت کرده و در کتابخانه ملک موجود است.
[۶۲] ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۷، ص۱۲۱ـ۱۲۲، تهران ۱۳۶۹ش.


۹ - فهرست منابع


(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصنفات شیعه: ترجمه و تلخیص‌الذریعة الی تصانیف الشیعه، به ‌اهتمام محمد آصف ‌فکرت، مشهد ۱۳۷۳ش.
(۳) ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، تهران ۱۳۶۹ش.
(۴) محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
(۵) محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
(۶) احمد حسینی اشکوری، تراجم الرجال، قم ۱۴۱۴.
(۷) محمدتقی دانش‌پژوه، فهرستواره فقه هزار و چهارصد ساله اسلامی در زبان فارسی، تهران ۱۳۶۷ش.
(۸) مجلسی، بحارالانوار.
(۹) محمدحسن‌ بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ محمود قوچانی، بیروت ۱۹۸۱.

۱۰ - پانویس

 
۱. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۱۷۷.    
۲. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۳، ص۱۴۰، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳. ↑ محمدتقی دانش‌پژوه، فهرستواره فقه هزار و چهارصد ساله اسلامی در زبان فارسی، ص۱۰۶ـ۱۰۷، تهران ۱۳۶۷ش.
۴. ↑ احمد حسینی اشکوری، تراجم الرجال، ج۲، ص۸۱۱، قم ۱۴۱۴.    
۵. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۸، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۶. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۳، ص۳۹۳، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۷. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۲۱، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۸. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۳۱، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۹. ↑ محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست‌واره فقه هزار و چهارصد ساله اسلامی در زبان فارسی، ص۱۰۷، تهران ۱۳۶۷ش.
۱۰. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۳، ص۶۶، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۱. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۳۸۹، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۲. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۳۴۵، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۳. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۲۲ـ۲۳، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۴. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۳، ص۷۳، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۵. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۳، ص۲۰۱، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۶. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۲۹۱، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۷. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۳۰۴ـ۳۰۵، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۸. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۸۱، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۹. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۱۹۶، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۲۰. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۲۸۸، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۲۱. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۳۰۹، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۲۲. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۱۰۵، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۲۳. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۴۷۸، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۲۴. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۳، ص۱۰۸، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۲۵. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۳۳۱، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۲۶. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۱۹۴، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۲۷. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۳۱۹، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۲۸. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۱۲۸، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۲۹. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۲۹۰ـ۲۹۱، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۳۰. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۲، ص۳۷۵، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۳۱. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۲۵۱، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۳۲. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۲۵۷، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۳۳. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۲۷۳، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۳۴. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۲۴۶، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۳۵. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۲۴۹، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۳۶. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۳۳۳، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۳۷. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۲۷۶، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۳۸. ↑ محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست‌واره فقه هزار و چهارصد ساله اسلامی در زبان فارسی، ص۱۰۷، تهران ۱۳۶۷ش.
۳۹. ↑ محمدحسن‌ بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ محمود قوچانی، بیروت ۱۹۸۱.
۴۰. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصنفات شیعه: ترجمه و تلخیص‌الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۱، ص۴۵۱، به ‌اهتمام محمد آصف ‌فکرت، مشهد ۱۳۷۳ش.
۴۱. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۸۷، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۴۲. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۱، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۴۳. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۱، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۴۴. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۳۷۹ـ۳۹۱، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۴۵. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۱۶۲، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۴۶. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۲۱۴ـ۲۱۵، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۴۷. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۶ـ۷، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۴۸. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۷۱ـ۸۱، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۴۹. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۹۷ـ۹۸، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۵۰. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۷۷، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۵۱. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۲۳۷، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۵۲. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۱۲۲ـ۱۲۴، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۵۳. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۲۰۱، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۵۴. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۶۳، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۵۵. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۱۴۹، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۵۶. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۵۵، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۵۷. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۱۱۵، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۵۸. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۲۳۱، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۵۹. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۴۲، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۶۰. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، دقائق‌التأویل و حقائق التنزیل، ج۱، ص۵۷، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
۶۱. ↑ محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل ‌و القَلاقُل، ج۱، ص۸، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
۶۲. ↑ ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۷، ص۱۲۱ـ۱۲۲، تهران ۱۳۶۹ش.


۱۱ - منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمود بن محمد حسنی‌واعظ»، شماره۶۱۹۵.    


رده‌های این صفحه : تراجم | علمای شیعه | علمای قرن دوم | متکلمین شیعه | مفسرین




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.